การก่อตั้งสาธารณรัฐโปรตุเกสที่หนึ่งเป็นผลลัพธ์ของรัฐประหารโดยพรรคสาธารณรัฐนิยมโปรตุเกสในวันที่ 5 ตุลาคม ค.ศ. 1910 ส่งผลให้ระบอบราชาธิปไตยภายใต้รัฐธรรมนูญสิ้นสุดลงและโปรตุเกสเปลี่ยนการปกครองไปสู่ระบอบสาธารณรัฐ การสูญเสียดินแดนอาณานิคมแก่สหราชอาณาจักร, ค่าใช้จ่ายของพระราชวงศ์, อำนาจของศาสนจักร, ความไร้เสถียรภาพทางการเมืองและสังคม, ระบบการเมืองสองพรรค (พรรคก้าวหน้าและพรรคเรเจเนราดอร์), ระบอบเผด็จการของนายกรัฐมนตรีฌูเอา ฟรังโก รวมไปถึงความล้มเหลวที่จะนำพาประเทศไปสู่ความทันสมัย ทั้งหมดทั้งมวลนี้ล้วนทำให้สถาบันพระมหากษัตริย์โปรตุเกสเสื่อมความนิยมอย่างรุนแรง ทำให้ฝ่ายนิยมสาธารณรัฐ โดยเฉพาะพรรคสาธารณรัฐนิยมมองเห็นลู่ทางในการใช้ความได้เปรียบจากสถานการณ์ดังกล่าว พรรคสาธารณรัฐนิยมฉายภาพตนเองว่าเป็นเพียงผู้เดียวที่สามารถนำพาประเทศกลับไปสู่ความยิ่งใหญ่ในอดีต และนำโปรตุเกสไปสู่หนทางแห่งความก้าวหน้า
สาธารณรัฐถูกประกาศให้สถาปนาขึ้น ณ เวลา 9.00 นาฬิกา ของวันที่ 5 ตุลาคม ค.ศ. 1910 จากระเบียงศาลากลางรัฐบาลท้องถิ่น ปาโซโดกอนเซโล (Pa?os do Concelho) ในกรุงลิสบอน ภายหลังจากการที่กองทัพไม่สมัครใจที่จะต่อสู้กับกองกำลังปฏิวัติอันประกอบด้วยเหล่าทหารและกะลาสีจำนวนเกือบสองพันนายในวันที่ 3 และ 4 ตุลาคม ภายหลังการปฏิวัติ รัฐบาลเฉพาะกาลภายใต้การนำของนายเตโอฟิโล บรากา เข้าบริหารประเทศจนมีการประกาศใช้รัฐธรรมนูญในปี ค.ศ. 1911 อันเป็นจุดเริ่มต้นของสาธารณรัฐที่หนึ่ง ซึ่งการปฏิวัตินี้ยังส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงอัตลักษณ์ของชาติหลายอย่าง เช่น เพลงชาติและธงชาติ นอกจากนี้สาธารณรัฐที่ถือกำเนิดขึ้นใหม่นี้ได้ขึ้นชื่อว่ามีแนวความคิดต่อต้านศาสนจักรอย่างรุนแรง ดังจะเห็นได้จากการที่รัฐธรรมนูญอำนวยให้เกิดเสรีภาพแก่พลเรือนอย่างเต็มที่แต่ไม่ครอบคลุมถึงเสรีภาพทางศาสนาของคริสตจักรคาทอลิก
อ่านบทความฉบับสมบูรณ์ได้ที่ http://th.wikipedia.org/wiki/การปฏิวัติ_5_ตุลาคม_ค.ศ._1910